نقوش و معماری مساجد قدیمی ایران و مقایسه آنها با هم

نقش متنوع و رنگارنگ كاشی كاری مساجد ایرانی، جز زیباترین و پرمعناترین عناصر به كار رفته در مساجد است. این نقوش پرمعنا هریك بر حسب شكل و محل قرار گیری دارای كاركرد و بار معنایی و رمزی متفاوت است. تكرار، ویژگی خاصی است كه در میان عبادتگاه ها تنها در مسجد به این وسعت استفاده شده است و در عملكرد خود با روح اسلام و عبادت در آن ارتباط تنگاتنگ و مستقیم دارد. نقوش اسلامی كه در نوع گردش اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی جلوه گر شده است معمولاً از یك یا چند شكل منظم به دست می آید كه در انحناها و دوایر قرار می گیرند و بر طبق اندازه های تكرار شونده به اشكال متفاوتی نمودار می شوند و به این صورت، تناسبات وابسته به آن نقش، در كل سطح گسترش طرح تكرار می شود.

حتی اگر پایه هندسی كار حذف شده باشد و تنها خطوط و شكل هایی كه بر اساس آن ترسیم شده است باقی مانده باشد باز هم روح هم آهنگ و تكرار شونده آن محفوظ و نمایان است. این نقوش نیز جلوه ای قدسی در هماهنگی كامل با معماری بنای مسجد است و چنان احساس معنویت را به شخص حاضر در مسجد القا می كند. كه گویی تمام ساختمان مسجد در ذره ذره نقوش و اشكال خود دائماً ذكر او می گویند و به همراه خود، عابد را از مقام خاكی به سیر در افلاك دعوت می كنند. این نقوش كه نظم هندسی آن گویای عقلانی بودن آن است ضمن اینكه برای ره گذران زیبایی صوری ایجاد كرده. برای عابد، نقش دیگری ایفا می كند و او را از عالم تعلقات و كثرات به عالم وحدت و ماورای ظاهر رهنمون می كند. در اغلب نقوش اسلامی، نوشته، نقش كار ساز و مهمی ایفا می كند. خطوط نسخ وكوفی به سیال بودن آب زلال و به نرمی نسیم سحرگاهی در لابه لای نقوش یا روی آن ها می لغزند و آیات نور و اشارات قداست را بر آن ها می نگارند. هنرمند مسلمان از كثرات می گذرد تا به وحدت نایل آید. انتخاب نقوش هندسی، اسلیمی و ختایی و كم ترین استفاده از نقوش انسانی و وحدت این نقوش در یك نقطه، تاكیدی بر این كوشش است. طرح های هندسی كه به نحو بارزی وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را نمایش می دهد. همراه با نقوش اسلیمی كه نقش ظاهری گیاهی دارند آن قدر از طبیعت دور می شوند كه فضای معنوی خاصی را ابداع می نمایند كه رجوع به عالم توحید دارد. تفكر توحیدی چون دیگر تفكرهای دینی در معماری مساجد، تجلی تام و تمام پیدا می كند.

رنگ نیز به خودی خود ظهور نمی یابد مگر اینكه بر نقش بنشیند آن گاه است كه منشاء اثر می گردد و در فضا سازی دخالت می كند. سومین عنصر مهم فضاسازی معنوی مسجد،‌ نور است كه رنگ نشسته بر نقش را ظاهر می گرداند و در فضاسازی نقشی بی بدیل ایفا می كند. همه رنگ های نشسته بر نقوش است كه رنگ ها را ظاهر می گرداند و طیف رنگین از كم رنگ به پر رنگ و سایه روشن را می آفریند. بدین ترتیب، عمق میدان و وسعت دید، معنا و موجودیت می یابد.[89] در یك محیط، باید میان زیبایی و عملكرد ارتباط برقرار نمود. طراحی محیطی برای زیبا ساختن محیط بصری، آگاه كردن و ارتباط برقراركردن به عنوان یك اهرم پر قدرت، به ایفای نقش می پردازد. این پیام باید در وهله اول، كاربردی بوده و بعد زیباشناسانه آن مراعات گردد. به عبارت دیگر،‌ در جهت زیبایی و مطلوب نمودن محیط تلاش صورت پذیرد.[90]

در معماری اسلامی ایران،‌ بدون شك جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود،‌ از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. یك معماری ایران در عناصر معماری همچون قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس به عنوان یك تزیین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.[91] مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است كه مصداق مسلم هنر شهودی است. بعبارت دیگر، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می كند بلكه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی،‌ معماری مساجد و ویژگی های بارز آن است. مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در مساجد مشاهده نمود كه از آن باید به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد كرد. این جلوه های هنری عبارتند از معماری،‌ گچبری،‌ آجركاری، كاشی كاری، مقرنس كاری،‌ خوشنویسی، فضاآرایی و. در طول نسل ها و قرون متمادی،‌ پاكترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسلامی، مساجد بوده است.

از آنجا كه هنر با نماد آمیخته است و نمادها ماهیت و جوهر هنر را تشكیل می دهند. لذا مجموعه هایی كه از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته، فراوان بوده و دارای پیامی معنادار می باشد. در هنر معماری مساجد، خطوط عمودی، افقی و منحنی، دارای معنای بلندی می باشند. ساخت گنبد، محراب، گلدسته ها، ستون ها،‌ منبر،‌ مقرنس ها نیز پیامی را به مخاطب القا می نماید. هنر اسلامی نه تنها در مسجد بلكه در متن زندگی مردم جریان یافته و در طول قرون متمادی، محیطی را فراهم آورده. كه در آن مسلمین با به یاد داشتن خداوند و با عنایت و تامل در باب زیبایی كه نهایتاً فقط ناشی از خداوند است كه به مفهومی مطلق و زیبا منتهی می شود كار هنری انجام می دهند.[92] معماری مسجد بدنبال الهام از مفاهیم كلام الهی و روایی است، تا فضایی ایجاد بكند كه عالم ملكوت (عالم معنا) و عالم ناسوت (عالم صورت، ملك و طبیعت) را به هم قرین سازد و فضای واحدی را خلق كند. چه گنبد، مناره، محراب و طاق در فرم ها و چه كتیبه ها و كاشی كاری ها و گچبری ها و كاربندی ها همگی به یك محور و نهایت منتهی به یك نقطه می شوند. نقوش، اشكال و رنگ ها در معماری نشانه بارزی برای القای معانی پنهان هستند. مخاطب از طریق حضور در فضای معماری به درك شهودی آن معانی نایل می شود.[93]